„…Kolekcyonowanie jakichkolwiek by przedmiotów bezsprzecznie przynosi pożytek, jeżeli tylko takie kolekcjonowanie nie jest maniactwem, lecz ma na celu w następstwie opracowanie przedmiotu naukowo. I tak zbieramy dawne guziki polskie. Zdawałoby się, że dzieciństwem jest zbierać guziki – do czego podobna kolekcya może posłużyć?, czego nauczyć? Otóż obecnie chcemy wykazać, że i zbieranie guzików również przynosi pożytek. Mianowicie jak w takim razie, odtworzyć część umundurowań byłych wojsk polskich…”
Tak pisał autor w pierwszej publikacji na temat guzików jak ukazała się w Polsce. Broszura nosiła tytuł „DAWNE GUZIKI POLSKIE”. Została wydana w 1899 roku w Krakowie przez Towarzystwo Numizmatyczne. Wnioski nasuwają się same. Kolekcjonowanie guzików ma już ponad 100 letnią tradycję. Dziś literatura oraz muzea traktują guziki bardzo pobieżnie. Wciąż jednak przybywa kolekcjonerów i zbieraczy guzików. Są one bardzo wdzięcznymi eksponatami do kolekcjonowania ze względu na wielkie zróżnicowanie, mnogość wzorów i form. Kolekcję można stale rozbudowywać i uzupełniać. Mają niewielkie gabaryty, nie sprawiają trudności przy przechowywaniu i eksponowaniu. Używane były masowo, więc są do dnia dzisiejszego dość szeroko dostępne. Poznając historię guzików poznajemy historię Polski. Dzieje kraju, w którym mundur wraz ze wszystkimi jego elementami, zawsze budził szacunek.
Chciałbym na podstawie swoich skromnych zbiorów przedstawić guziki z okresów Księstwa Warszawskiego oraz Królestwa Polskiego. Postaram się pokrótce opisać podstawowe wzory guzików wojskowych. Temat jest dużo szerszy, jednak posiadane eksponaty oraz moja ograniczona wiedza, zawężają ramy tego opracowania.
Księstwo Warszawskie
Po upadku Rzeczypospolitej na początku XIX w. pozostały w kraju jedynie legie polskie na żołdzie francuskim . Umundurowane były one na wzór wojsk francuskich. Oto przykłady guzików napoleońskich.
Pierwszy dwa to guziki piechoty liniowej. Posiadają charakterystyczne dla guzików napoleońskich poczwórne ucho, oraz numer w otoczeniu labrów. Do wykonania trzeciego guzika użyto cyny. Natomiast czwarty to bardzo ciekawy guzik drugiego regimentu artylerii marynarki Napoleona I. Wobec przewagi Anglii na morzach wykorzystał on załogi statków do utworzenia oddziałów lądowych. Wchodziły one w skład gwardii cesarskiej i miały mundury nawiązujące do morskiego pochodzenia formacji.
W roku 1807 ustanowiono Księstwo Warszawskie, a wraz z nim Armię Księstwa Warszawskiego. Umundurowano ją na wzór francuski z zachowaniem barw narodowych. Guziki do polskich mundurów z tego okresu noszą numery pułków (1-12) w otoczeniu labrów lub są gładkie (generalskie i oficerskie).
Przykładem takiego guzika jest przedstawiony powyżej guzik 11 pułku. Cechą charakterystyczną guzików polskich odróżniającą je od napoleońskich jest ucho, które przy guzikach polskich wykonane było z drutu i miało formę pojedynczej pętelki. Spotyka się także guziki z tego okresu sygnowane na rewersie nazwiskiem jedynego wówczas producenta guzików w Warszawie Samuela Munchheimera . Napis jest umieszczony owalnie wokół ucha. Wszystkie guziki z tego okresu wykonane są ze srebra , białego metalu, mosiądzu , miedzi lub brązu. Guziki z cyny lub ołowiu są późniejszą produkcją.
W 1810 roku wydano nowe przepisy mundurowe. Wprowadzono guziki z wizerunkiem orła polskiego dla generałów, adiutantów komenderujących oraz sztabowych. Pułki piechoty i jazda zachowały guziki z numerami w labrach. Swoje wzory guzików otrzymali również:
– Inżynierowie i saperzy
– Inspektorzy popisów
– Urzędnicy zdrowia
– Szpitale wojskowe
– Kapelani
– Weterani.
Przepisy obowiązywały do upadku Napoleona i zniesienia Księstwa Warszawskiego. W okresie tym, jak również w późniejszym okresie Królestwa Kongresowego, widać znaczne wpływy francuskie występujące w umundurowaniu a co za tym idzie i na guzikach wojskowych.
Ciekawostką wśród guzików z okresu Księstwa Warszawskiego są guziki, na których zamiast labrów występuję motyw węża zjadającego swój ogon. Nie są one opisane w literaturze. Znanych jest jednak kilka egzemplarzy. Guzik prezentowany poniżej został wyprodukowany w Berlinie na zamówienie Armii Księstwa Warszawskiego.
Królestwo Polskie (Kongresowe)
W roku 1815 Kongres Wiedeński zniósł Księstwo Warszawskie ustanawiając Królestwo Polskie zwane również Kongresowym. Car Aleksander I mianował swego brata Księcia Konstantego naczelnym wodzem wojska. Ten utworzył nową Armię Królestwa Polskiego. Umundurowana została ona z zachowaniem barw narodowych. Guziki przy mundurach uległy pewnym zmianom. Guziki z labrami pozostawiono jedynie oficerom, żołnierskie zaś nosiły tylko numer, wizerunek płonącego granatu lub armaturę i były wykonane z cyny. Poszczególne wzory guzików z lat 1815 – 1830 przedstawiają się następująco:
Guziki z orłem polskim noszone były przez generałów i ich adiutantów, pracowników sztabu głównego oraz administrację wojenną, w której skład wchodzili urzędnicy, lekarze i audytorowi.
Oto przykład takiego guzika:
Jest to guzik urzędnika administracji wojennej. Różni się od generalskich kształtem orła. Na guzikach generalskich orzeł ma szyję wygiętą, natomiast w przypadku guzików administracji wojennej szyja orła jest prosta. Guzik został wykonany w pracowni Zygmunta Munchheimera. Guziki te są rarytasem kolekcjonerskim. Używano je aż do Powstania Styczniowego. Ze względu na wizerunek orła polskiego były pożądane i zaczęły pojawiać się również na mundurach szeregowych żołnierzy.
Guziki z płonącym granatem noszone były przez Gwardię Królewską, Korpus Żandarmerii, oficerów i kadetów Korpusu Kadetów oraz Korpus Pociągu.
Na zdjęciu zaprezentowany jest guzik oficerski wykonany z mosiądzu. Sygnowany na rewersie: MUNCHHEIMER W WARSZAW. Wyprodukowany został w zakładzie Samuela Munchheimera.
Piechota, strzelcy konni oraz ułani nosili guziki z numerem pułku.
W przypadku guzików oficerskich cyfra była otoczona labrami, zaś guziki żołnierskie posiadały tylko numer i wykonane były z cyny.
Występowały także guziki z „armaturą” czyli płonącym granatem nad skrzyżowanymi lufami armatnimi.
Guziki te noszono w Korpusie Artylerii i Inżynierów.
Swoje guziki mieli również weterani (litera „W” w otoczeniu labrów), oraz inwalidzi (litera „I” w otoczeniu labrów)
W okresie Królestwa Kongresowego wzrosło zapotrzebowanie na guziki. Armia liczyła 30 000 żołnierzy. Szybko powstały nowe wytwórnie guzików. Najbardziej znanymi producentami z tego okresu są:
– Samuel Munchheimer
– Karol Zygmunt Munchheimer
– Ludwik Jedlice.
Pewne ilości guzików zaczęto sprowadzać z zagranicy. Oto przykład guzika sygnowanego PONIATOWSKY (co ciekawe guzik został wyprodukowany w Anglii), oraz guzika sygnowanego BIRMINGHAM.
Przedstawione wzory guzików obowiązywały do Powstania Listopadowego. Po jego upadku w 1832 roku ponownie zniesiono Wojsko Polskie. Ziemie Królestwa Polskiego włączono bezpośrednio do Cesarstwa Rosyjskiego. Wprowadzono stan wojenny ograniczając całkowicie jego autonomię.
Zawiłe losy naszego narodu w pierwszej połowie XIX wieku są ściśle powiązane z mundurem i jego elementami. Nawet wydawałoby się mały i niepozorny element umundurowania, jakim jest guzik mundurowy, pozwala poznawać i ciągle odkrywać nowe fakty z historii wojskowości.
Tasior Dariusz „Tasiek”
Suwalskie Stowarzyszenie Miłośników Historii
Suwałki – pażdziernik 2008