Oddzielny Korpus Pogranicznej Straży na Suwalszczyźnie

Czas i wichry historii zacierają granice… Czasem tylko ktoś ze starszych osób powie: „tu była kiedyś granica z Niemcami” wskazując najczęściej zarastający kępami krzaków rów. Na naszym terenie granica ta pokrywała się z obecną granicą między województwem Podlaskim a Warmińsko-Mazurskim. Granica ta w okresie międzywojennym była granicą między Polską i Niemcami, przed pierwszą wojną światową między państwem rosyjskim i niemieckim, a jeszcze wcześniej między Rzeczpospolitą Obojga Narodów i niemieckimi Prusami Wschodnimi.

Ponieważ losy tej granicy w czasie zaborów umykają już z pamięci najstarszym mieszkańcom naszego regionu chciałbym zainspirowany ich opowieściami podzielić się zgromadzonymi materiałami.

Granicy przed pierwszą wojną światową, z „naszej” strony pilnowały jednostki rosyjskiej straży granicznej a właściwie należało by pisać pogranicznej, zgrupowanej w Oddzielnym Korpusie Pogranicznej Straży (Отдельный Корпус Пограничной Стражи). Korpus ten dzielił się na okręgi (w naszym przypadku 2 Виленский Oкруг Пограничной Стражи) a te na brygady. Odcinek granicy, który nas interesuje (suwalszczyzny) ochraniały dwie brygady: 7 Wierzbołowska Brygada ( 7 Вержболовская пограничная бригада) i 8 Grajewska Brygada (8 Граевская пограничная бригада). Styk tych brygad przypadał gdzieś między Nieszkami a Lipówką ponieważ w Nieszkach znajdowała się najbardziej na południe wysunięta strażnica 4-go batalionu Brygady Wierzbołowskiej a w Lipówce najbardziej wysunięta na północ strażnica 1-go batalionu Brygady Grajewskiej. W każdej brygadzie były 4 bataliony (отдѣлъ) a te dzieliły się na oddziały (отряд). Odziały dzieliły się jeszcze na posterunki. Oddziałem dowodził dowódca oddziału a w terenie jego pomocnik najczęściej starszy wachmistrz o rozległych kompetencjach, natomiast posterunkami podlegli mu naczelnicy. Posterunki rozmieszczone były wzdłuż granicy, większość w pobliżu linii granicznej ale część posterunków była rozmieszczona w pewnym oddaleniu od samej granicy, przeważnie przy ważnych punktach komunikacyjnych aby zapewnić kontrolę osób poruszających się od i do granicy. Posterunki często znajdowały się w pomieszczeniach wynajmowanych. Wynajem najczęściej był kilkuletni więc nader często zdarzało się, że posterunki zmieniały umiejscowienie. Zawsze jednak brano pod uwagę jak najdogodniejsze sprawowanie dozoru granicy. Były to najczęściej miejsca z których roztaczał się rozległy widok na obszar przygraniczny. Na początku wieku XX dowództwo korpusu poczęło budować coraz więcej strażnic na wykupionych gruntach państwowych. Większość z nich została zniszczona w pierwszych dniach wojny, w sierpniu 1914 roku. Jednym z wyjątków był budynek byłej drewnianej strażnicy w Konopkach (krytej gontem), która spłonęła latem około roku 1935. Do wyjątków można też zaliczyć ceglany budynek carskiej strażnicy używany w okresie międzywojennym przez KOP, w miejscowości Dalny Las (zniszczony prawdopodobnie podczas 2 wojny światowej – resztki murów rozebrali miejscowi rolnicy pozyskując cegłę po wojnie). Ciekawy obiekt zachował się w okolicy miejscowości Przerośl w postaci kamiennych schodów, których strażnicy używali chodząc po wodę do rzeki. Obecnie z powodu braku archiwaliów trudno określić dokładną liczbę posterunków, miejsca w których się znajdowały a także ich nazwy. Czasem zdarza się, że nawet miejscowi nie wiedzą o tym, że w ich sąsiedztwie ponad sto lat temu mieszkali i funkcjonowali żołnierze straży pogranicznej. Zdarza się także określanie miejsca jako „kordon” lub „kordun” (кордон) bez znajomości pochodzenia tej nazwy, która wskazuje na rosyjskie określenie strażnicy. Ale są też rodziny, w których pamięć o strażnikach przetrwała, mimo, że minęło ponad sto lat: o tym że byli młodymi żołnierzami, przychodzili do dziewczyn we wsi, że byli prostymi ludźmi. Do brygad trafiali poborowi w większości pochodzenia wiejskiego z odległych guberni Rosji w znacznej mierze analfabeci.

Strażnicy wraz z wybuchem wojny stali się regularnym wojskiem.

Struktura brygad:

7 Wierzbołowska Brygada (7 Вержболовская пограничнаябригада). Sztab brygady znajdował się w Wyłkowyszkach.

Brygada dzieliła się na 4 bataliony:

Pierwszy batalion ze sztabem w miejscowości Władysławów (Владиславовъ), dzielił się na oddziały: Баіорайцы; Сокуляны; Котовщизно.
Drugi batalion ze sztabem w miejscowości Kibarty (Кибарты), dzielił się na oddziały: Кибейки; Капсодзе; Вержболово; Kowno (Ковно) (kolejowy); w Wilnie (Вильна) (kolejowy).
Trzeci batalion ze sztabem w miejscowości Wisztyniec (Виштынецъ), dzielił się na oddziały: Бакшишки; Gromadczyzna (Громадчизно); Пржедмѣстье; Wiżajny (Вижайны); Kłajpeda (Клейпеды).
Czwarty batalion ze sztabem w miejscowości Filipów (Филипово), dzielił się na oddziały: Garbas(Горбасъ); Rakówek(Ракувка); Bakałarzewo Utrata(Утрата); Nieszki (Нешки); Suwałki(Сувалки).

8 Grajewska Brygada (8 Граевская пограничнаябригада). Sztab brygady znajdował się w Grajewie (Граево).

Brygada dzieliła się na 4 bataliony:

Pierwszy batalion ze sztabem w miejscowości Raczki (Рачки), dzielił się na oddziały: Lipówka ( Липовка); Janówka(Янувка); Chomontowo (Хомонтово); Domb(Домбъ).
Drugi batalion ze sztabem w miejscowości Rajgród (Райгродъ), dzielił się na oddziały: Reszki (Решки); Kamionka(Каменка); Tworki(Творки); Podliszewo (Подлишево).
Trzeci batalion ze sztabem w miejscowości Grajewo (Граево), dzielił się na oddziały: Rudy(Руды); Białystok (Бѣлостокъ (kolejowy); Bogusze(Богуше); Tarachy(Тарахи).
Czwarty batalion ze sztabem w miejscowości Szczuczyn (Щучинъ), dzielił się na oddziały: Grabowo (Грабово); Чернувскъ; Кельче-Копки; Filipki Małe (Филипки-Мале); Glinka (Глинка).

Na kilka lat przed wybuchem pierwszej wojny światowej (prawdopodobnie rok 1901) Wierzbołowska Brygada składała się z 1323 ludzi mających na stanie 441 koni. Dzieliła się na 4 bataliony, 21 obszarów i 69 posterunków przy granicy wynoszącej 143 wiorst. W tym samym czasie Grajewska Brygada składała się z 1279 ludzi i 441 koni zgrupowanych także w 4 batalionach. Ochraniany odcinek granicy wynosił 130 wiorst.

Tak duża liczba koni wynika przede wszystkim ze sposobu dozorowania granicy. Był on pełniony nie tylko przez pieszych strażników ale także przez tzw. „objezdników” (объездчики) czyli strażników konnych.

Marcin Sobotka

Literatura:

Krzysztof Latawiec, Sandomierska Brygada Straży Granicznej1889-1914, Wydawnictwo Armoryka, Sandomierz 2010.

КВАРТИРНОЕ РОСПИСАНІЕ, Отдельнаго Корпуса Пограничной Стражи, Составлено къ 20 Іюля 1902 г.

Strona internetowa: http://okps.narod.ru/

Rysunek 1. Posterunek Rakówek – Wierzbołowska Brygada.